Çarlık Rusya zamanında yaşayan meşhur şair Puşkin, dönemin baskıcı yönetimiyle çeşitli sorunlar yaşıyormuş. 19. yüzyılın ilk yarısında, Rus yönetimi tarafından sürgüne gönderilen arkadaşlarını ziyaret etmek üzere Kafkasya’ya seyahate çıkmaya karar vermiş. Bu seyahatinde Osmanlılar üzerine sefere çıkmış olan Rus ordusuyla birlikte hareket eden Puşkin, nihayetinde Erzurum’a kadar geliyor. Puşkin’in bu macerasında başına gelenleri Erzurum Yolculuğu kitabından öğreniyoruz.
Üslup olarak oldukça sade, doğal ve tarafsız olan Puşkin, gezdiği yerlerde gördüklerini çok yalın ve olduğu gibi kaleme almış. Yolculuğunu anlatmanın yanı sıra geçtiği bölgelerin coğrafi özelliklerine, kültürlerine, yiyecek içeceklerine, hatta türkülerine bile yer veriyor. Mesela Tiflis’in çok sıcak olmasının sebebini etrafı kuşatan dağlar olarak ifade ederken şehrin etnik kimliğinin Ermeniler’den oluşup su içtikleri nehrin hangisi olduğuna varan kadar birçok detayı aktarıyor.
Puşkin (ne yazık ki) Erzurum’un Ruslar tarafından işgaline de şahit oluyor. İşgal öncesindeki çatışmalardan başlayarak Erzurum’a Rus ordusunun girişine varana kadar adım adım notlar almış ve kitabında bu notlara yer vermiş.
Kitabın en sonunda ise Erzurum’da dair genel bilgilendirmeler yapıyor Puşkin. Öyle ki Yeniçeri Eminoğlu mahlasıyla kendisinin yazdığı bir Erzurum şiiri de varmış. Bu şiirde Kazan-Moskova arasındaki çekişmenin bir benzerinin Erzurum-İstanbul arasında var olduğunu anlatmak istemiş. Şiir şöyle:
Gavurlar övüyor şimdi istanbul’u
Ama yarın demir ökçeleriyle
Uyuyan bir yılan gibi ezecekler onu
Ve çekip gidecekler bırakıp öylece
İstanbul bırakmasın hala uykuyu
İstanbul peygamberin yolundan ayrıldı
Onu baştan çıkardı kurnaz batı
Dalarak utanç verici zevklerin koynuna
O ihanet etti duaya ve kılıca
Küçümsüyor artık savaş alanından akan teri
Şarap saati oldu dua saatleri
Söndü inancın kutsal ateşi
Dolaşır evli kadınlar mezarlıklarda
Her kocakarı bir hacıana
Hareme sokarlar erkekleri
İşbirlikçi haremağası uykuda
Ama Erzurumumuz öyle mi ya?
Bizim dağlı, çok yollu kentimiz
Kapılmadık bir zevkü safaya
Yüzvermedik isyan şarabına
Günah yolundan gitmedik, gitmeyiz
İnanç sahibiyiz, oruç tutarız
Kutsal sulardır doyuran bizi
Düşman üstüne rüzgar gibi
Uçup gider atlılarımız
Girilmez haremlerimize
Serttir harem ağalarımız
Kadınlar rahatça oturur içerde.
Yeniçeri Eminoğlu mahlasıyla Aleksandr Puşkin
Velhasıl Erzurum Yolculuğu döneme ışık tutan kıymetli bir eser. Hatırat-seyahatname karışımı olan bu kitabı önemle tavsiye ederim.
Kitaptan aldığım bazı notlar şöyle:
- Bir Çerkez çocuğu, daha konuşmayı öğrenmeden bu silahları kullanmayı öğrenir. Adam öldürmek basit bir beden hareketi demektir onlar için.
- Ertesi sabah yola koyulduk. Türk tutsaklar yol yapımında çalışıyorlardı. Yiyeceklerden yakındılar. Kara Rus ekmeğine alışamıyorlarmış. Bana, dostum Şeremetev’in Paris dönüşü söylediği sözü anımsattı bu: “Paris yaşanılacak yer değiş arkadaş. Yiyecek bir şey yok. Kara ekmek bulamıyorsun!”
- Tiflis halkı Kura Nehri’nin suyunu içiyor. Şarap tüketimi o kadar fazla ki, hani su olmasa fark etmeyecek.
- Tiflis’te paranın değersizliği beni şaşkına çevirdi. İki sokak geçmek için yarım saatliğine kiraladığım bir arabaya iki gümüş ruble ödedim. Yabancı oluşumdan yararlanarak arabacının beni kandırdığını sanmıştım ama yanılmışım. Meğer gerçekten de fiyatı böyleymiş. Her şey aynı ölçüde pahalı.
- Avrupa’yla Doğu arasındaki başlıca kara ticaret yolu Erzurum’dan geçiyor. Fakat kentte çok az mal satılıyor. Malları burada ortaya dökmüyorlar. Tournefort’un yazdığı gibi, Erzurum’da bir hasta bir kaşık ravent bulamadığı için ölebilir. Oysa kentte çuval çuval ravent vardır.
ERZURUM YOLCULUĞU
Yazar: Aleksandr Puşkin
Yayınevi: İş Bankası Kültür Yayınları
Web Sitesi: iskultur.com.tr
ARKA KAPAK METNİ
1828’de sürgündeki asker arkadaşlarını görmek üzere Kafkasya’ya giden Puşkin, hepsinin Osmanlılar üzerine düzenlenen sefere katıldığını öğrenir.
Az bilinen diyarları görmek ve bir savaşa tanık olmak için, sivil olarak orduya katılır. Yolculuk boyunca eskizler çizer ve bir kısmını dönüşünde yayımlayacağı notlar tutar.
Ancak notlarını kısmen yayımladığında eleştirilir. Oysa her zamanki objektifliğiyle ve insancıllığıyla tanık olduklarını, gördüğü yerleri ve tanıdığı insanları anlatmaktır:
Erzurum Seraskeri Salih Paşa, Paşa’nın eşi, Rus orduları kumandanı General Paskeviç, yolda vurulmuş yatan genç Türk askeri, Tellak Hasan… Hepsi de Puşkin’in gözünde insan olarak hakkettikleri değeri bulur; övgü ya da yergi konusu olmazlar.
Bu yalın yaklaşımın, kendi ülkesini yeterince yüceltmemekle eleştirilmesi üzerine Puşkin ölümünden bir yıl önce tüm notlarını yayımlar.
Puşkin Nişanı sahibi Ataol Behramoğlu’nun notlarla zenginleştirilmiş ve elyazmasının yayımlanmamış bölümlerini de içeren çevirisi, 1829 Anadolusu’na eşsiz bir tanıklık…
